Ekam-19 || Samajik Aarthik Kshetre Sarkarni bhumika

સા. વિ || ધો 8 એકમ-19 ||સામાજિક-આર્થિક ક્ષેત્રે સરકારની ભૂમિકા

S.S || STD 8 || Ekam-19 || Samajik Aarthik Kshetre  Sarkarni bhumika 

[Q - 1]. ટૂંકમાં ઉત્તર આપો.

(1) કેવા સંજોગોમાં રાજકીય સ્વતંત્રતાનો કોઈ અર્થ રહેતો નથી?

A. નીચેના સંજોગોમાં રાજકીય સ્વતંત્રતાનો કોઈ અર્થ રહેતો નથી કે જયારે સ્વતંત્રતા અગાઉ બહુ લાંબા સમય સુધી ભારતીય પ્રજા રાજકીય રીતે પરતંત્ર રહી અંગ્રેજો અને તે અગાઉના શાસકોએ ઘણા પ્રમાણમાં સમાજના માનસને પણ સંકુચિત કરવાનો પ્રયત્ન કર્યો.પરિણામ સ્વરૂપ સ્વતંત્રતા બાદ ભારતીય સમાજ ક્યાંક કુરૂઢિઓમાં સંકળાયેલો હતો અને ક્યાંક આર્થિક અને સામાજિક રીતે અત્યંત વિષમ સ્થિતિમાં હતો. સમાજના આર્થિક તેમજ માનસિક વિકાસ વગર રાજકીય સ્વતંત્રતા અર્થહીન બની રહે તેવી પૂર્ણ સંભાવના છે. જેના કારણે ભારતની સરકારને બહુ જ પરિશ્રમ કરવાની અને લાંબા ગાળાનાં પગલાં ભરવાની જરૂરિયાત ઊભી થઈ હતી.

(2) માનવની મૂળભૂત જરૂરિયાતો કઈ-કઈ છે?

A. માનવની મૂળભૂત જરૂરિયાતો આ મુજબ છે.

– 'અન્ન, વસ્ત્ર અને ઓટલો' દરેક માનવ માટે મૂળભૂત જરૂરિયાતો છે.

– દરેક વ્યક્તિને પોષક આહાર મળે, તન ઢાંકવાં વસ્ત્રો મળે અને રહેઠાણ મળે તે પાયાની જરૂરિયાત છે.

– શિક્ષણ, આરોગ્ય, શુદ્ધ પાણી, શુદ્ધ હવા, પોષક આહાર તેમજ આનંદ પ્રમોદ જેવાં ક્ષેત્રો મૂળભૂત જરૂરિયાતો છે.

(3) દેશમાં શ્વેતક્રાંતિથી કયો લાભ થયો છે?

A. દેશમાં શ્વેત ક્રાંતિથી દૂધ-ઉત્પાદન ક્ષેત્રે કામ કરતા અને દુધાળા પશુઓનું પાલન કરતા ખેડૂતોને સૌથી મોટો લાભ થયો છે શ્વેત ક્રાંતિથી પશુપાલન કરતા ખેડૂતો સ્વાવલંબી, આત્મનિર્ભર બન્યા છે તેમની આર્થિક સ્થિતિમાં નોંધપાત્ર સુધારો થયો છે. આ ઉપરાંત, ગામડાંમાં સહકારી મંડળીઓ દૂધ એકઠું કરીને જિલ્લાની મોટી સહકારી ડેરીને પહોંચાડે છે. એ ડેરીઓ શહેરોને દૂધ મોકલે છે, જેથી શહેરીજનોની દૂધની જરૂરિયાત સંતોષાય છે.દા.ત.અમૂલ, દૂધસાગર વગેરે.

(4) સરકારની આવકના સ્રોત કયા છે? કોઈ બે સ્રોત અંગે લખો.

A. 1) આવકવેરો (Income Tax) : પગારદાર વ્યક્તિઓની આવક પર સરકાર કર ઉઘરાવે છે. આ ઉપરાંત, વેપારી પેઢીઓ અને કંપનીઓના નફા પર તથા તેમના હિસ્સેદારોની આવક પર સરકાર કર ઉઘરાવે છે. શૈરોના વેચાણથી થતા નફા પર પણ સરકાર કર લે છે.

2) જી.એસ.ટી. (Goods and service Tax) : દેશના વેપાર-ધંધાઓમાં વેપારીઓ દ્વારા માલ-સામાનની ખરીદી અને તેના વેચાણની સેવાઓ પર સરકાર વેપારીઓ પાસેથી કરરૂપે જી.એસ.ટી. ઉઘરાવે છે, જે સરકારની આવકનો એક મોટો સ્ત્રોત છે.

[Q - 2]. ટૂંક નોંધ લખો.

(1) શિક્ષણ અને આરોગ્યના ક્ષેત્રે સરકારની ભૂમિકા

A. શિક્ષણ અને આરોગ્યના ક્ષેત્રે સરકારની ભૂમિકા નીચે ઉજબ છે.

– સ્વતંત્રતા અગાઉ શિક્ષણ અને આરોગ્યની બાબતમાં લોકો ઓછા જાગૃત હતા તેમ કહેવું કેટલેક અંશે સાચું છે.

– અનેક ગામડાં ભારતના જનજીવનની તાસીર સમાં હતાં. તેમાં પ્રાથમિક શિક્ષણ તેમજ આરોગ્યની ખાસ સુવિધાઓ ન હતી.

– લોકશાહીને સફળ બનાવવા પણ શિક્ષણના પ્રસારની જરૂરિયાત હતી.

– સરકાર દ્વારા તેમજ કેટલાક અંશે જાહેર સંસ્થાઓ મંડળો દ્વારા તે ક્ષેત્રમાં ખૂબ જ સારા પ્રયત્નો થયા છે.

– દરેક ગામમાં શાળાનું સ્વપ્ન મહદંશે સિદ્ધ થયું છે. તેની સામે આરોગ્યની સુવિધા ઉપલબ્ધ કરાવવી એટલી જ જરૂરી હતી.

– આ ક્ષેત્રમાં ખૂબ જ કામ કરવા છતાં હજુ સારવારના અભાવે બાળકો તેમજ પ્રસૂતાઓનાં મૃત્યુની ઘટનાઓ જોવા મળે છે.

– ગ્રામ્ય કક્ષા સુધી આરોગ્ય કાર્યકર્તાઓ હોવા છતાં કેટલીક ગેરમાન્યતાઓના કારણે લોકો સુવિધાનો લાભ ન લેતા હોય તેવા પ્રસંગો પણ બને છે.

– આમ છતાં આ ક્ષેત્રમાં ખૂબ જ સારા પ્રયત્નો થયા છે.

(2) કૃષિના ક્ષેત્રે આવેલ પરિવર્તન

A. કૃષિના ક્ષેત્રે આવેલ પરિવર્તન નીચે મુજબ છે.

– ખેતીની સ્થિતિ સુધરતાં ખેડૂતોનું આર્થિક અને સામાજિક સ્તર ઊંચું આવ્યું તેવું આપણે અનુભવીએ છીએ.

– ખેતીના સ્તરને સુધારવા માટે અને ખેડૂતોને માર્ગદર્શન આપવા માટે સહકારી પ્રવૃત્તિનો ફાળો પણ ઘણો મોટો જોવા મળે છે.

– ખેત ઉત્પાદનોને વિશાળ બજાર મળી રહે તે માટે પણ ઘણા સારા પ્રયત્ન થઈ રહ્યા છે.

– ખેતીની સાથે સહકારી ક્ષેત્રે પશુપાલન અને દૂધ-ઉત્પાદનને પણ કેન્દ્રમાં રાખ્યું. જેણે ‘શેતક્રાંતિ’નાં મંડાણ કર્યા અને તેમાં સફળતા પણ મળી છે.

– નવા નવા બીયારણો, જંતુનાશક દવાની શોધથી ખેતીમાં ઉત્પાદન વધી શક્યું છે.

– પ્રયાપ્ત પીવા માટે અને ખેતી પાણી મળી રહે તે માટે ચેક ડેમ,સિંચાઈ યોજનાઓનો પણ અગત્યનો ફાળો રહ્યો છે.

[Q - 3]. સમજાવો.

(1) ખેતી અને પશુપાલનના ક્ષેત્રે થયેલ વિકાસ અને તેની ખેડૂતોનાં જીવનધોરણ ઉપર થયેલી અસર

A. ખેતી અને પશુપાલનના ક્ષેત્રે થયેલ વિકાસ અને તેની ખેડૂતોનાં જીવનધોરણ ઉપર થયેલી અસર નીચે મુજબ છે.

– ખેતીક્ષેત્રે થયેલ 'હરિયાળી ક્રાંતિ' અને પશુપાલન ક્ષેત્રના દૂધ ઉત્પાદનમાં થયેલ 'શ્વેત ક્રાંતિ'ને લીધે ખેતી અને પશુપાલન કરતા ખેડૂતોની આર્થિક અને સામાજિક સ્થિતિમાં નોંધપાત્ર સુધારો થયો છે.

– તે ખેડૂતોનાં બાળકોને સારું શિક્ષણ મળવા લાગ્યું છે.

– તેમના ખોરાક, પોશાક, રહેણીકરણી, રહેઠાણ વગેરેમાં ઘણા સુધારા થયા છે.

– તેમનાં ઘરોમાં આધુનિકતાનાં સાધનો વસાવા લાગ્યાં છે. વગેરે..

(2) કેટલીક વસ્તુઓ ઉપર વધારાનો ટૅક્સ નાખવાની જરૂરિયાત

A. કેટલીક વસ્તુઓ ઉપર વધારાનો ટૅક્સ નાખવાની જરૂરિયાતના કારણો નીચે ઉજબ છે.

– રાજ્યને સાંકળતી એવી રોડપરિવહન ખર્ચાળ હોવા છતાં સરકાર લોકોને સુવિધા આપવા માટે ખર્ચ કરે છે.

– સરકાર ઓછી આવક ધરાવતાં કુટુંબોને અનાજ, તેલ, ખાંડ જેવી વપરાશી જીવનજરૂરિયાતો જાહેર વિતરણ પ્રણાલી હેઠળ ‘ વાજબી ભાવની દુકાનો ' દ્વારા ઉત્પાદન-ખર્ચ કરતાંય ઓછા ભાવે પૂરી પાડે છે.

– આ પ્રકારનાં બધાં કાર્યો સરકાર નાગરિકોને પાયાની સુવિધાઓ આપવાના હેતુથી જ કરે છે.

– આ સુવિધાઓ આપવા માટે કેટલીક વસ્તુઓ પર વધારાનો ટૅક્સ (કર) નાખવાની જરૂર પડે છે.

(3) સ્પેશિયલ ઇન્ડસ્ટ્રિયલ ઝોનમાં ઉદ્યોગ શરૂ કરવાથી મળતા લાભો

A. સ્પેશિયલ ઇન્ડસ્ટ્રિયલ ઝોનમાં ઉદ્યોગ શરૂ કરવાથી ઉદ્યોગ શરૂ કરનારને નીચેના લાભો મળે છે :

– ઉદ્યોગના પ્રકાર મુજબ સબસિડી આપવામાં આવે છે.

– ઉદ્યોગ માટે જમીન (પ્લૉટ) બજારભાવ કરતાં ઓછી. કિંમતે આપવામાં આવે છે.

– બૅન્કમાંથી ઓછા વ્યાજની લોન આપવામાં આવે છે.

– ઝોનમાં રોડ, ગટર જેવી વ્યવસ્થા પૂરી પાડવામાં આવે છે.

– કેટલાક સમય સુધી જુદા જુદા કરવેરામાંથી પણ મુક્તિ આપવામાં આવે છે.

– ઉદ્યોગ માટે જરૂરી પાણી અને વીજળી જેવી સુવિધાઓ વાજબી કિંમતે આપવામાં આવે છે.