Bharatno Pratham Svaatantry Sangrama || S.S || Dhoran-8 Ekam - 3 Svadhayaay Solyushan

સા.વિ || ધો-8 એકમ-3 || ભારતનો પ્રથમ સ્વાતંત્ર્ય સંગ્રામ || 

Bharatno Pratham Svaatantry Sangrama || S.S || Dhoran-8 Ekam - 3 Svadhayaay Solyushan

[Q - 1]. નીચેના પ્રશ્નોના ઉત્તર એક વાક્યમાં લખો.

(1) ઈ.સ. 1857 ના સંગ્રામનો પ્રથમ શહીદ કોણ ગણાય છે ?

A. મંગલપાંડે 1857 ના સંગ્રામનો પ્રથમ શહીદ ગણાય છે.

(2) ભારતમાં હિંદુ - મુસ્લિમ એકતા તોડવા અંગ્રેજોએ કઈ નીતિ અપનાવી હતી ?

A. ભારતમાં હિંદુ - મુસ્લિમ એકતા તોડવા અંગ્રેજોએ “ભાગલા પાડો અને રાજ કરોની” નીતિ અપનાવી હતી.

(3) ઓખામંડળ વિસ્તારમાં કોણે - કોણે અંગ્રેજોનો જબરજસ્ત પ્રતિકાર કર્યો ?

A. જોધા માણેક અને મુળુ માણેકે ઓખામંડળ વિસ્તારમાં અંગ્રેજોનો જબરજસ્ત પ્રતિકાર કર્યો હતો.

(4) ગુજરાતમાં ઈ.સ. 1857 ના સ્વાતંત્ર્યસંગ્રામ સાથે કયાં - કયાં સ્થળો જોડાયેલાં છે ?

A. ગુજરાતમાં અમદાવાદ, લુણાવાડા, પાટણ, આણંદ, દ્વારકા, ઓખા, વિજાપુર, ખેરાલુ અને સાબરકાંઠા ઈ.સ. 1857 ના સ્વાતંત્ર્યસંગ્રામ સાથે જોડાયેલાં સ્થળો છે.

[Q - 2]. (અ) ટૂંક નોંધ લખો.

(1) ઈ.સ. 1857 સંગ્રામનાં આર્થિક કારણો

A. – ભારતમાં આવેલા બ્રિટિશરોએ ભારતનું ભયંકર આર્થિક શોષણ કર્યું. 

– તેમણે ભારતના વિદેશી વેપારનો નાશ કર્યો. 

– તે ભારતને કાચા માલનું સંસ્થાન અને પાકા માલનું બજાર બનાવવા માંગતા હતા. 

– તેમને જે જરૂરી માલ હતો જેમકે કપાસ, ગળી, રેશમ વગેરે ફરજિયાત ભારતીયો ઉત્પાદન કરે તેવી નીતિ અપનાવી. 

– સામે પક્ષે અનાજ અને કઠોળનું ઉત્પાદન ઘટે તેવી પરિસ્થિતિનું નિર્માણ થયું. 

– અંગ્રેજોની અન્યાયી જકાતનીતિને કારણે ખેડૂતવર્ગ બરબાદ થઈ ગયો. 

– ભારતના અનેક મહાન વેપારીમથકોનો અંગ્રેજોએ નાશ કરી નાંખ્યો. 

– આવા સમયે ભારતમાં વારંવાર પડતા દુષ્કાળોએ ભારતીય પ્રજાના દુ : ખમાં વધારો કર્યો.

– અનાજની અછતને લીધે લાખો ભારતીયો દુષ્કાળના ખપ્પરમાં હોમાઈ ગયા. 

– ભારતના હુન્નર ઉદ્યોગો, ગ્રામ ઉદ્યોગો, હસ્તકળા કારીગરી એ બધું જ નાશ પામ્યું. જેથી ઈ.સ. 1857 નો સંગ્રામ થયો ત્યારે રાજાઓ અને જમીનદારોની સાથે ખેડૂતો અને કારીગરોએ પણ બહુ જ મોટા પાયે સંગ્રામમાં ભાગ લીધો હતો.

(2) ઈ.સ. 1857 સંગ્રામની નિષ્ફળતાનાં કારણો.

A. ઈ.સ. 1857 સંગ્રામની નિષ્ફળતાનાં કારણો મુખ્યત્વે નીચે મુજબના ત્રણ છે.

1. કેન્દ્રીય નેતાગીરીનો અભાવ : ઈ.સ. 1857 ના સંગ્રામના ઘણાબધા નેતાઓ હતા જેથી મોટી અવ્યવસ્થા ઊભી થઈ. રાજાઓ અને જાગીરદારો કોઈનો હુકમ માનવા તૈયાર ન હતા. વળી, તેમની પાસે શિસ્ત પત્ર ન હતી. સંગ્રામના મુખ્ય નેતા બહાદુરશાહ અત્યંત વૃદ્ધ હતા. જુદી - જુદી જગ્યાએ જુદા - જુદા નેતાઓ નેતૃત્વ કરતા હતા. એટલે કેન્દ્રીય નેતાગીરીનો અભાવ તે નિષ્ફળતાનું મુખ્ય કારણ હતું.

2.અંગ્રેજોની લશ્કરી તાકાત : ઈ.સ. 1857 ના સંગ્રામના નેતાઓ અને સૈનિકો કરતાં અંગ્રેજો પાસે આધુનિક લશકરી શસ્ત્ર - સરંજામ, રેલવે અને તાર - વ્યવસ્થા હતાં. શક્તિશાળી સેનાપતિઓની મદદથી તેમણે આ સંગ્રામને બહુ ઝડપથી દબાવી દીધો. દરિયાઈ તાકાત હોવાને કારણે ઇંગ્લેન્ડનું નૌકાદળ બહારથી બહુ ઝડપથી પોતાના નવા સૈનિકો લાવવા સક્ષમ બન્યું. જ્યારે સંગ્રામ કરતાં નેતાઓમાં લક્ષ્મીબાઈ અને તાત્યા ટોપેને બાદ કરતાં કોઈ શક્તિશાળી નેતૃત્વ ન હતું.

3.અન્ય કારણો : મોટા ભાગના રાજાઓ આ સંગ્રામથી અલિપ્ત રહ્યા હતા, એટલું જ નહિ હૈદરાબાદ, કશ્મીર, પટિયાલા, ઇન્દોર, ગ્વાલિયર, વડોદરા અને ભોપાલના શાસકોએ તો અંગ્રેજોને સહકાર આપ્યો હતો. શીખો અને ગુરખાઓએ પણ અંગ્રેજોના પક્ષે લડીને આ સંગ્રામને નિષ્ફળ બનાવ્યો હતો.

 

[Q - 2]. (બ) નીચેના પ્રશ્નોના ઉત્તર લખો.

(1) ઈ.સ. 1857 ના સ્વાતંત્ર્યસંગ્રામ માટેનાં જવાબદાર કારણો વિશે નોંધ લખો.

A. ઈ.સ. 1857 ના સ્વાતંત્ર્યસંગ્રામ માટેનાં મુખ્ય જવાબદાર કારણો નીચે મુજબના છ છે.

1.રાજકીય કારણ : આ સંગ્રામનું મુખ્ય કારણ ભારતમાં બ્રિટિશ સત્તાની સ્થાપના હતું. ઈ.સ. 1757 ના પ્લાસીના યુદ્ધથી બ્રિટિશરોએ ભારતમાં શાસન સ્થાપવાની શરૂઆત કરી. 

તેમણે મૈસૂર - વિગ્રહો કરી, ટીપુ સુલતાનના સામ્રાજ્યને સમાપ્ત કર્યું. ભારતમાં રહેલી ડચ અને ફ્રેન્ચ કંપનીઓને હરાવી પોતાના સામ્રાજ્યનો વિસ્તાર કર્યો. અવધના નવાબ, હૈદરાબાદના નિઝામ, મુઘલ બાદશાહ, બંગાળના નવાબ, તાંજોરને એક પછી એક હરાવી દીધા. 

મરાઠા યુદ્ધમાં મરાઠાઓને પણ હરાવી ઈ.સ. 1818 સુધીમાં સંપૂર્ણ ભારત પર પોતાની રાજકીય સત્તા સ્થાપી દીધી. બ્રિટિશ સામ્રાજ્યવાદને કારણે ભારતીયો રાજકીય સત્તાથી દૂર જતા રહ્યા. જે દેશી રજવાડાં બચ્યાં હતાં તેમણે પણ વેલેસ્લીની સહાયકારી યોજના સ્વીકારી પોતાના રાજ્યોને અંગ્રેજોને આધીન બનાવી દીધાં હતાં. એટલે હવે ભારતીયોને સ્થાને એક વિદેશી કંપની ભારતમાં રાજ કરતી હતી જેમાં ભારતીયોનું શોષણ થતું હતું તે પરિસ્થિતિ આ સંગ્રામનું મુખ્ય કારણ બન્યું. 

ડેલહાઉસીએ એક આક્રમક ખાલસાનીતિ દ્વારા સતારા, સંભલપુર, ઝાંસી, નાગપુર, અવધ જેવા રાજ્યોને બ્રિટિશ સામ્રાજ્યમાં ભેળવી દીધાં. એટલું જ નહિ તેણે પેશ્વા, નાનાસાહેબ અને અન્ય રાજાઓને અપાતાં પેન્શન બંધ કરી તેમને સમાપ્ત કરવાનો પ્રયત્ન કર્યો. અનેક જમીનદારોની જમીનો જપ્ત કરી લીધી હતી. પરિણામે આ બધાનો રોષ આ સંગ્રામનું કારણ બન્યો. 

૨.વહીવટી કારણ : કંપનીના વહીવટીતંત્રમાં ભારતીયોને કોઈ જ સ્થાન ન હતું. ઉચ્ચ સ્થાનો પર માત્ર અંગ્રેજ અધિકારીઓની જ નિમણૂક થતી હતી. વળી, અંગ્રેજોની વહીવટી વ્યવસ્થા લોકો માટે પીડાદાયક હતી. તેમણે સામાન્ય અને ગરીબ વર્ગ પર ભારે કરવેરા નાંખ્યા હતા. 

ખેડૂતો પાસેથી કડક રીતે મહેસૂલની ઉઘરાણી કરવામાં આવતી. ન્યાયતંત્ર અત્યંત ખર્ચાળ હતું અને પોલીસતંત્ર નિષ્ક્રિય હતું. 

વળી, ભારતીય કર્મચારી અને અંગ્રેજ કર્મચારીના પગારમાં મોટો તફાવત હતો. આ બધી બાબતોએ ઈ.સ. 1857 ના સંગ્રામને ઇંધણ પૂરું પાડ્યું. 

૩.આર્થિક કારણ : ભારતમાં આવેલા બ્રિટિશરોએ ભારતનું ભયંકર આર્થિક શોષણ કર્યું. તેમણે ભારતના વિદેશી વેપારનો નાશ કર્યો. તે ભારતને કાચા માલનું સંસ્થાન અને પાકા માલનું બજાર બનાવવા માંગતા હતા. તેમને જે જરૂરી માલ હતો જેમકે કપાસ, ગળી, રેશમ વગેરે ફરજિયાત ભારતીયો ઉત્પાદન કરે તેવી નીતિ અપનાવી. 

સામે પક્ષે અનાજ અને કઠોળનું ઉત્પાદન ઘટે તેવી પરિસ્થિતિનું નિર્માણ થયું. અંગ્રેજોની અન્યાયી જકાતનીતિને કારણે ખેડૂતવર્ગ બરબાદ થઈ ગયો. ભારતના અનેક મહાન વેપારીમથકોનો અંગ્રેજોએ નાશ કરી નાંખ્યો. આવા સમયે ભારતમાં વારંવાર પડતા દુષ્કાળોએ ભારતીય પ્રજાના દુ : ખમાં વધારો કર્યો. અનાજની અછતને લીધે લાખો ભારતીયો દુષ્કાળના ખપ્પરમાં હોમાઈ ગયા. ભારતના હુન્નર ઉદ્યોગો, ગ્રામ ઉદ્યોગો, હસ્તકળા કારીગરી એ બધું જ નાશ પામ્યું. જેથી ઈ.સ. 1857 નો સંગ્રામ થયો ત્યારે રાજાઓ અને જમીનદારોની સાથે ખેડૂતો અને કારીગરોએ પણ બહુ જ મોટા પાયે સંગ્રામમાં ભાગ લીધો હતો. 

૪.સામાજિક - ધાર્મિક કારણ : અંગ્રેજોએ ભારતીયોના સમાજ અને ધર્મમાં પણ ચંચુપાત કર્યો હતો. ખ્રિસ્તી પાદરીઓએ ભારતમાં હિંદુ અને મુસલમાનોને ખ્રિસ્તીધર્મમાં વટલાવવા ખૂબ પ્રયત્નો કર્યા. તેમને સરકારનું રક્ષણ હતું. ઈ.સ. 1850 માં અંગ્રેજોએ એક કાયદો કરી જે હિંદુ કે મુસ્લિમ ખ્રિસ્તી થાય તેમને પૈતૃક મિલકતમાં હિસ્સો મળી શકે તેમ ઠરાવ્યું. તેનાથી હિંદીઓની શંકા વધારે દેઢ થઈ. અંગ્રેજો અવારનવાર ભારતીયો સાથે તિરસ્કારપૂર્ણ વ્યવહાર કરતા.

૫.લશ્કરી કારણ : ભારતનો આ સંગ્રામ સૌપ્રથમ ભારતીય સૈનિકોએ કર્યો હતો. તેનું કારણ ભારતીય સૈનિકો સાથેની અંગ્રેજોની શોષણખોર નીતિ હતી. કઠોર લશ્કરી સેવાઓ બજાવવા છતાં હિંદી સૈનિકોના પગારભથ્થાં અને સગવડ અત્યંત નિમ્નકોટિના હતા. કોઈ પણ ભારતીય સૈનિક સૂબેદારથી વધારે ઉચ્ચ હોદો મેળવી શકતો નહિ. વળી, અંગ્રેજો ભારતીય સૈનિકો સાથે કોઈ સામાજિક વ્યવહાર કરતા નહિ. ભારતીય સૈનિકોને પાઘડી બાંધવા, તિલક કરવા અને દાઢી રાખવા પર પ્રતિબંધ ફરમાવવામાં આવ્યો હતો. વળી, ભારતીય સૈનિકોને તેમની ધાર્મિક ભાવના વિરુદ્ધ દરિયાપાર જવાની બાંહેધરી આપવી પડતી. આ બધાં કારણોને લીધે ભારતીય સૈનિકો અંગ્રેજો વિરુદ્ધ ઉશ્કેરાયા.

૬. તાત્કાલિક કારણ : ઈ.સ. 1857 ના સંગ્રામનું એક તાત્કાલિક કારણ હતું, ‘ ચરબીવાળા કારતૂસ '. અંગ્રેજ સરકારે સૈનિકો માટે જૂની બ્રાઉન બેઝ રાઇફલની જગ્યાએ નવી એન્ફિલ્ડ રાઇફલ ઉપયોગમાં લેવાનું નક્કી કર્યું હતું. આ રાઇફલના કારતૂસના ઉપરના ભાગે આવેલી કૅપને દાંત વડે તોડવાની હતી. જાન્યુઆરી, 1857 માં બંગાળમાં રહેલા ભારતીય સૈનિકોમાં એવી અફવા ફેલાઈ બ્રાઉન બેઝ રાઇફલ કે, આ કારતૂસો પર લગાવવામાં આવેલ કૅપમાં ગાય અને ડુક્કરની ચરબીનો ઉપયોગ થાય છે. હિંદુ અને મુસ્લિમ એમ બંને ધર્મના સૈનિકો આ વાતથી અકળાઈ ઊઠ્યા. કારણ કે ગાય હિંદુઓ માટે પવિત્ર હતી જયારે મુસ્લિમો માટે ડુક્કરનું માંસ વજર્ય (પ્રતિબંધિત) ગણાતું. હવે તે મોઢામાં મૂકવાનો પ્રસંગ આવે તો તેઓ ધર્મભ્રષ્ટ થાય. સિપાહીઓએ આ કારતૂસો વાપરવાનો ઇનકાર કરી નવી એન્ફિલ્ડ રાઇફલ સંગ્રામની શરૂઆત કરી. કેટલાક ઇતિહાસકારોના મતે આ માત્ર અફવા નહોતી.

(2) કેન્દ્રીય નેતાગીરીનો અભાવ એ ઈ.સ. 1857 ના સ્વાતંત્ર્યસંગ્રામની નિષ્ફળતાનું મુખ્ય કારણ ગણાય છે. ” વિધાન સમજાવો. 

A. ઈ.સ. 1857 ના સંગ્રામના ઘણાબધા નેતાઓ હતા જેથી મોટી અવ્યવસ્થા ઊભી થઈ. રાજાઓ અને જાગીરદારો કોઈનો હુકમ માનવા તૈયાર ન હતા. વળી, તેમની પાસે શિસ્ત પણ ન હતી. સંગ્રામના મુખ્ય નેતા બહાદુરશાહ અત્યંત વૃદ્ધ હતા. જુદી - જુદી જગ્યાએ જુદા - જુદા નેતાઓ નેતૃત્વ કરતા હતા. એટલે કેન્દ્રીય નેતાગીરીનો અભાવ તે નિષ્ફળતાનું મુખ્ય કારણ હતું.

(3) ઈ.સ. 1857 ના સ્વાતંત્ર્યસંગ્રામના સ્વરૂપ વિશે સવિસ્તર નોંધ લખો.

A. વિભિન્ન ઇતિહાસકારો અને વિદ્વાનો ઈ.સ. 1857 ના સંગ્રામને જુદું - જુદું સ્વરૂપ આપે છે.

– અંગ્રેજો તેને માત્ર સૈનિક વિદ્રોહ કહે છે. 

– કેટલાક ભારતીયો પણ તેને જનવિદ્રોહ માને છે. 

– ઇંગ્લેન્ડના રાજપુરુષ ડિઝરાયલી તેને રાજકીય અને ધાર્મિક બળવો કહે છે. 

– વિનાયક દામોદર સાવરકર આ સંગ્રામને ‘ભારતનો પ્રથમ સ્વાતંત્ર્યસંગ્રામ' ગણાવે છે. 

– આવું જ પટ્ટાભી સીતા રામૈયાનું માનવું છે. ડૉ. સેન તેને ‘સ્વતંત્રતાસંગ્રામ'ની ઉપમા આપે છે. 

– જોકે સિપાહીઓના બળવા કરતાં તેનું સ્વરૂપ વધારે વ્યાપક અને પ્રભાવી હતું તે ચોક્કસ છે

[Q - 3]. નીચે આપેલ વિકલ્પમાંથી સાચો વિકલ્પ શોધી ઉત્તર લખો.

(1) ઈ.સ. 1857 ના સંગ્રામનાં મુખ્ય સ્થળોમાં નીચેનામાંથી કયા સ્થળનો સમાવેશ થતો નથી ?

(A) દિલ્લી

(B) ઝાંસી

(C) [✓] ચંદીગઢ

(D) સતારા

(2) ખાલસાનીતિથી અનેક રાજ્યોને બ્રિટિશ સામ્રાજ્યમાં ભેળવી દેનાર...

(A) વેલેસ્લી

(B) [✓] ડેલહાઉસી

(C) હ્યુરોઝા

(D) મૅજર હ્યુસન

(3) એન્ફિલ્ડ રાઇફલ કારતૂસ પર કયાં બે પ્રાણીઓની ચરબી લગાડી હોવાની સૈનિકોને શંકા હતી ?

(A) [✓] ગાય - ડુક્કર

(B) ગાય - કૂતરાં

(C) ઘેટાં - બકરાં

(D) ઊંટ – ભેંસ