Bharatamaa Yuropiyano ane Angrej Shaasanni Sthapaana Svadhayaay Solyushan

 

સા.વિ || ધો-8 એકમ-1 || ભારતમાં યુરોપિયનો અને અંગ્રેજી શાસનની સ્થપાના ||સ્વાધાયા યસોલ્યુશન

Bharatamaa Yuropiyano ane Angrej Shaasanni Sthapaana ||
S.S || Dhoran-8 Ekam - 1

[Q - 1]. નીચેના પ્રશ્નોના ઉત્તર એક વાક્યમાં લખો.

(1) યુરોપનાં કયાં - કયાં રાષ્ટ્રોએ ભારત આવવાનો જળમાર્ગ શોધવા કમર કસી હતી ?

A. યુરોપના - પોર્ટુગલ, સ્પેન, હોલેન્ડ જેવાં રાષ્ટ્રોએ ભારત આવવાનો જળમાર્ગ શોધવા કમર કસી.

(2) યુરોપની પ્રજાને ભારતીય મરીમસાલાની ખૂબ આવશ્યકતા શાથી હતી ?

A. યુરોપની પ્રજા મહદંશે માંસાહારી હોઈ માંસ સાચવવા ભારતીય મરીમસાલાની ખૂબ આવશ્યકતા હતી.

(3) કયા યુદ્ધના પરિણામ સ્વરૂપ બંગાળમાં દ્વિમુખી શાસન પદ્ધતિ અમલમાં આવી ?

A. બકસરના યુદ્ધના પરિણામ સ્વરૂપ બંગાળમાં દ્વિમુખી શાસન પદ્ધતિ અમલમાં આવી.

(4) કયા ધારા અન્વયે સર્વોચ્ચ અદાલતની સ્થાપના થઈ ?

A. 1733ના નિયામકધારા અન્વયે સર્વોચ્ચ અદાલતની સ્થાપના થઈ.

[Q - 2]. (બ) નીચેના પ્રશ્નોના ઉત્તર લખો

(1) યુરોપિયન પ્રજાને ભારત તરફનો જળમાર્ગ શોધવાની ફરજ પડી વિધાન સમજાવો.

A. કારણકે સદીઓથી ભારતમાં વિશ્વભરમાંથી પ્રજાતિઓ, વેપારીઓ, યાત્રીઓ આવતા રહ્યા છે. ભારત હંમેશાં વિશ્વના આકર્ષણનું કેન્દ્ર રહ્યું છે. તેનાં કારણોમાં મુખ્યત્વે ભારતની આર્થિક સમૃદ્ધિ રહેલી છે. ઈ.સ. 1453 માં તુર્કોએ કૉસ્ટેન્ટિનોપલ જીતી લીધું. ભારત અને યુરોપ વચ્ચેના વેપારના માધ્યમનું તે મુખ્ય મથક હતું. તુર્કોએ કૉસ્ટેન્ટિનોપલ જીતી લેતાં યુરોપમાં અને વિશ્વના પશ્ચિમના દેશોમાં ભારતનો માલ જતો બંધ થઈ ગયો. યુરોપવાસીઓને ભારતના મરીમસાલાની તાતી જરૂરિયાત રહેતી હતી. તે વસ્તુઓ મળતી બંધ થઈ. ભારતમાંથી સુતરાઉ કાપડ, રેશમી કાપડ, મરીમસાલા, તેજાના, ગળી, સૂરોખાર, ઇમારતી લાકડાં, અફીણ બહુ જ મોટા પ્રમાણમાં યુરોપમાં નિકાસ થતાં. યુરોપની પ્રજા મહદંશે માંસાહારી હોઈ માંસ સાચવવા ભારતીય મરીમસાલાની ખૂબ આવશ્યકતા હતી. વળી, સુતરાઉ કાપડ પણ એટલું જ આવશ્યક હતું. પરિણામે યુરોપિયન પ્રજાએ જમીનમાર્ગે થતો વેપાર બંધ થતાં યુરોપિયન પ્રજાને ભારત તરફનો જળમાર્ગ શોધવાની ફરજ પડી.

(2) બ્રિટિશ પોલીસતંત્ર વિશે મુદાસર નોંધ લખો.

A. – લશ્કર જેટલું જ મહત્ત્વનું બ્રિટિશ પોલીસતંત્ર હતું.

– જેની શરૂઆત ગવર્નર જનરલ કોર્નવોલિસે કરી હતી.

– પરંપરાગત ભારતીય સામંતશાહી પોલીસ ખાતાની જગ્યાએ તેણે આધુનિક પોલીસ ખાતાની સ્થાપના કરી હતી.

– જિલ્લા કક્ષાએ પોલીસ અધિકારી તરીકે જિલ્લા પોલીસ અધિક્ષક (DSP) ની નિમણૂક કરી હતી.

– વિભિન્ન જગ્યાએ પોલીસસ્ટેશનની શરૂઆત કરાવી તેના પર એક ફોજદારની નિમણૂક કરી.

– ગામડાંમાં ચોકીદારની નિમણૂક થતી.

– પોલીસતંત્રમાં પણ ઉચ્ચ હોદાઓ પર માત્ર અંગ્રેજો જ રહી શકતા. ભારતીયો સિપાહી (કોંસ્ટેબલ) કક્ષાએ કામ કરતા હતા.

(3) "ભારતની પ્રજા માટે વિદેશી શાસન અને વિદેશી કાયદો એ બંને અસ્વીકાર્ય છે." મહાત્મા ગાંધીના આ વિધાનને સમજાવો.

A. આપણે બ્રિટિશ વહીવટીતંત્રને આધુનિક વહીવટીતંત્ર કહી શકીએ, પરંતુ તેનો ઉદેશ ભારતમાં બ્રિટિશ સામ્રાજ્યને મજબૂત બનાવવાનો હતો. એટલે ભારતીયો આ વહીવટીતંત્રનો પૂરતો લાભ લઈ શક્યા નહિ, અંગ્રેજોએ નિરંકુશ રીતે ભારતીયો વિરુદ્ધ આ કાયદાઓ દ્વારા વ્યવહાર કર્યો હતો.એટલે બ્રિટિશ શાસનથી ભારતમાં એક અવિશ્વાસનું વાતાવરણ ઊભું થયું મહાત્મા ગાંધીએ લખ્યું છે કે, ભારતની પ્રજા માટે વિદેશી શાસન અને વિદેશી કાયદો એ બંને અસ્વીકાર્ય છે કારણ કે તેનાથી ભારતીય જનતાની સુખાકારીને બદલે બ્રિટિશ સ્વાર્થની પૂર્તિ થાય છે.

(4) દ્વિતીય અંગ્રેજ - મરાઠા યુદ્ધનાં પરિણામો જણાવો.

A. દ્વિતીય અંગ્રેજ મરાઠા યુદ્ધ (ઈ.સ. 1803 - ઈ.સ. 1805 માં) થયું. વેલેસ્લીએ મરાઠાઓ પર અંગ્રેજોની આણ વર્તાવી. આ યુદ્ધથી ઓડિશા અને યમુનાના ઉત્તરે આવેલ આગ્રા અને દિલ્લીનાં ક્ષેત્રો અંગ્રેજોના કબજામાં આવ્યાં.

[Q - 2]. (અ) ટૂંક નોંધ લખો : 

(1) પ્લાસીનું યુદ્ધ

A. કલકત્તા (કોલકાતા) માં અંગ્રેજોની હારના સમાચાર મદ્રાસ (ચેન્નઈ) પહોંચ્યા.અંગ્રેજોએ બહુ ઝડપથી ક્લાઇવના નેતૃત્વ નીચે એક સેનાને કલકત્તા (કોલકાતા) મોકલી. નવાબના વિશ્વાસુ માણેકચંદે લાંચ લઈને કલકત્તા (કોલકાતા) અંગ્રેજોને સોંપી દીધું. અંગ્રેજોએ હવે કૂટનીતિનો આશરો લીધો જેમાં લાંચ મુખ્ય હતી. તેણે નવાબના મુખ્ય સેનાપતિ મીરજાફરને નવાબ બનાવવાનું વચન આપી તેનો ટેકો મેળવ્યો. સાથે - સાથે બંગાળના મોટા શાહુકારો જગત શેઠ, રાય દુર્લભ અને અમીચંદને પણ પોતાની તરફેણમાં કરી લીધા. માર્ચ, 1757 માં ફ્રેન્ચ વસાહત પર અંગ્રેજોએ આક્રમણ કરી નવાબના સાર્વભૌમત્વને પડકાર્યું. 23 જૂન, 1757 ના રોજ ક્લાઇવના નેતૃત્વ હેઠળ અંગ્રેજ સેના અને નવાબની સેના વચ્ચે મુર્શિદાબાદ પાસે આવેલ ‘ પ્લાસી ’ નામના સ્થળે યુદ્ધ થયું. નવાબના સેનાપતિઓએ અંગ્રેજોનો મુકાબલો કર્યો પરંતુ મીરજાફરના વિશ્વાસઘાતને કારણે નવાબની સેના હારી ગઈ. મીરજાફરને નવાબ બનાવવામાં આવ્યો અને સિરાજ - ઉદ્ - દૌલાને પકડી તેની હત્યા કરવામાં આવી. અંગ્રેજોને નવાબે 24 પરગણાં વિસ્તારની જાગીર આપી અને જકાત વગર વેપાર કરવાની છૂટ આપી. પ્લાસીના યુદ્ધ પછી સમગ્ર બંગાળ અંગ્રેજોના અધિકારમાં આવી ગયું અને અહીંથી તેઓ વેપારીમાંથી સંસ્થાનના માલિક બન્યા. એટલું જ નહિ ભારતના વિજયનો માર્ગ પણ અહીંથી જ શરૂ થયો. જે ઈ.સ. 1818 સુધીમાં સમગ્ર ભારત અંગ્રેજી શાસન હેઠળ પરિવર્તિત થઈ ગયું.

(2) બકસરનું યુદ્ધ

A. બંગાળના નવાબ મીરકાસીમે અવધના નવાબ અને મુઘલ સમ્રાટ સાથે મળી અંગ્રેજોને ભારતની બહાર હાંકી કાઢવા માટેની યોજના બનાવી. આ ત્રણેયની સેના 50,000 જેટલા સૈનિકોની બનેલી હતી. જ્યારે કંપનીની સેના 7072 ની હતી. મૅજર મનરોના વડપણ હેઠળ ભારતના આ ત્રણ શાસકો સાથે બક્સરનું યુદ્ધ (22 ઑક્ટોબર, 1764) થયું. અંગ્રેજો જીત્યા અને પ્લાસીનો નિર્ણય દૃઢ બન્યો. એકસાથે ત્રણ સત્તાઓને હરાવનારા અંગ્રેજોનો પડકાર કરવાવાળું ભારતમાં હવે કોઈ જ ન હતું. બક્સરના યુદ્ધથી અંગ્રેજોને બંગાળ, બિહાર અને ઓરિસ્સા (ઓડિશા) ના દીવાની અધિકારો પ્રાપ્ત થયા એટલે કે તેઓ વિધિસરના માલિક બન્યા. જ્યારે વહીવટી જવાબદારી નવાબના શિરે રાખી. આથી દ્વિમુખી શાસન પદ્ધતિ અમલમાં આવી.

(3) અંગ્રેજ–મરાઠાયુદ્ધ

A. અઢારમી સદીમાં કંપની મરાઠાની તાકાત તોડવા માટે પ્રયત્નશીલ હતી. ઈ.સ. 1761 માં પાણીપતના ત્રીજા યુદ્ધમાં મરાઠાઓની હાર થઈ અને દિલ્હીની ગાદી હસ્તગત કરવામાં નિરાશા મળી. મરાઠાઓએ પોતાના રાજ્યને કેટલાક વિભાગોમાં વહેંચ્યું. તેમણે દરેક વિભાગ પર સિંધિયા, હોલકર, ગાયકવાડ અને ભોંસલે જેવા રાજવંશોને સત્તા સોંપી. આ રાજવંશો પેશવા (સર્વોચ્ચ મંત્રી) ના નિયંત્રણમાં હતા. પેશવાના નિયંત્રણ હેઠળ કોન્ફડરેશી રાજ્યમંડળના સભ્યો હતા. પેશવા લશ્કરી અને વહીવટી વડા હતો તેનું મુખ્ય મથક પૂણેમાં હતું. મરાઠા અને અંગ્રેજો વચ્ચે કેટલાંક યુદ્ધો થયાં.

પ્રથમ યુદ્ધ (ઈ.સ. 1775 થી ઈ.સ. 1782) માં સાલબાઈની સંધિ (ઈ.સ. 1782) થઈ. બંનેએ એકબીજાનાં ક્ષેત્રો પરત આપવાનું નક્કી કર્યું, કોઈની હાર - જીત ન થઈ.

દ્વિતીય અંગ્રેજ મરાઠા યુદ્ધ (ઈ.સ. 1803 - ઈ.સ. 1805 માં) થયું. વેલેસ્લીએ મરાઠાઓ પર અંગ્રેજોની આણ વર્તાવી. આ યુદ્ધથી ઓડિશા અને યમુનાના ઉત્તરે આવેલ આગ્રા અને દિલ્લીનાં ક્ષેત્રો અંગ્રેજોના કબજામાં આવ્યાં.

તૃતીય: અંગ્રેજ - મરાઠા યુદ્ધમાં (ઈ.સ. 1817 - ઈ.સ. 1819) મરાઠાની તાકાત કચડી નાખવામાં આવી. પેશવાને પૂણેમાંથી હટાવી કાનપુર પાસે બિઠુરમાં પેન્શન આપી મોકલી દીધો. હવે વિંધ્યાચલથી લઈ દક્ષિણના બધા જ ભાગ પર કંપનીની સત્તા સ્થપાઈ, સંપૂર્ણ ભારત પર બ્રિટિશ સત્તાની સ્થાપના થઈ.

(4) મૈસૂર–વિગ્રહ

A. દક્ષિણ ભારતમાં વિજયનગર સામ્રાજ્યના અંત (ઈ.સ. 1761) પછી મૈસૂર હૈદરઅલીના નેતૃત્વમાં સૌથી શક્તિશાળી રાજ્ય બન્યું. હૈદરઅલીએ યુરોપીય પદ્ધતિએ લશ્કરના સૈનિકોની તાલીમ આપી, શસ્ત્રસજ્જ કર્યું. અંગ્રેજો હૈદરઅલીની ઝડપી વધતી જતી સત્તા અને શક્તિ અંગે ચિંતિત બન્યા. તેથી મૈસૂર રાજ્ય સાથે ચાર મૈસૂર - વિગ્રહો થયા. (ઈ.સ. 1767-69, ઈ.સ. 1780-84, ઈ.સ. 1790-92 અને ઈ.સ. 1799). આ યુદ્ધ પૈકી પ્રથમ બે યુદ્ધો હૈદરઅલી સાથે થયેલાં અને બીજાં બે યુદ્ધો હૈદરઅલીના શક્તિશાળી પુત્ર ટીપુ સુલતાન સાથે થયેલાં.

1. પ્રથમ મૈસૂર યુદ્ધ અનિર્ણિત રહેલ, કોઈ પરિણામ આવ્યું નહિ.

2. દ્વિતીય મૈસૂર - વિગ્રહ સમયે ઈ.સ. 1782 માં હૈદરઅલીનું મૃત્યુ થતાં યુદ્ધ ચાલુ રહ્યું. છેવટે બંને પક્ષે સંધિ થઈ.

3. તૃતીય મૈસૂર - વિગ્રહમાં ટીપુ સુલતાન હાર્યો અને તેને ભયંકર હાનિ થઈ.

 4. ચતુર્થ મૈસૂર - વિગ્રહમાં ટીપુ સુલતાન વીરગતિ પામ્યો અને અંગ્રેજોએ એક શક્તિશાળી શાસકને ખતમ કરી પોતાના સામ્રાજ્યને દઢ બનાવ્યું.

આમ અંગ્રેજોએ મૈસૂર રાજય અગાઉના વાડિયાર રાજવંશને સોંપ્યું અને તેના પર સહાયકારી સંધિ લાદવામાં આવી.

[Q - 3]. નીચે આપેલ વિકલ્પમાંથી સાચો વિકલ્પ શોધી ઉત્તર લખો.

(1) ભારતમાં ન્યાયતંત્રની શરૂઆત કરનાર અંગ્રેજ અધિકારી કોણ હતો ?

(A) ડેલહાઉસી

(B) વેલેસ્લી

(C) ક્લાઇવ

(D) [✓] વોરન હેસ્ટિંગ

(2) ભારતમાં પોર્ટુગીઝોની રાજધાની કઈ હતી ?

(A) દમણ

(B) [✓] ગોવા

(C) દાદરા અને નગરહવેલી

(D) –

(3) ગોલકોંડાના શાસક પાસેથી ફરમાન મેળવી મછલીપટ્ટનમમાં પોતાનું સ્થાન જમાવનાર યુરોપિયન પ્રજા કઈ હતી ?

(A) અંગ્રેજ

(B) ફ્રેન્ચ

(C) [✓] ડચ (વલંદા)

(D) ડેનિશ

[Q - 4]. પ્રવૃત્તિ

(1) તમારા શિક્ષક પાસેથી ‘ અમેરિકન ક્રાંતિ ’ વિશે વધારે વિગતો જાણો.

A. અમેરિકન ક્રાંતિ 1775 અને 1783 ની વચ્ચે લડવામાં આવી હતી, અને બ્રિટિશ શાસન સાથે વસાહતી દુઃખ વધી જવાનો પરિણામ હતું. અમેરિકન ક્રાંતિ દરમિયાન, અમેરિકન દળોએ સંસાધનોની અછતથી સતત આકરા પ્રહાર કર્યા હતા, પરંતુ નિર્ણાયક જીતો જીતવામાં સફળ થયા, જેના કારણે ફ્રાન્સ સાથે જોડાણ થયું. અન્ય યુરોપીયન દેશોની લડાઇમાં જોડાવાથી, આ સંઘર્ષ પ્રકૃતિમાં વધુને વધુ વૈશ્વિક બની હતી જેના કારણે બ્રિટીશને ઉત્તર અમેરિકાથી સ્ત્રોતોને દૂર કરવાની ફરજ પડી હતી. યોર્કટાઉન ખાતે અમેરિકન વિજય બાદ, અસરકારક રીતે અંત લડ્યો અને યુદ્ધ 1783 માં પેરિસની સંધિ સાથે પૂર્ણ થયું. આ સંધિએ બ્રિટનને અમેરિકન સ્વતંત્રતા તેમજ નિર્ધારિત સરહદો અને અન્ય અધિકારોને ઓળખી કાઢ્યા હતા.